Histaruz - de erfgoedcollectie van UZ Leuven

Een snuifje geschiedenis

Wist je dat UZ Leuven in oktober 1928 van start ging met slechts een paar bedden, enkele artsen en vier kloosterzusters? Tot enkele jaren geleden kon je de sfeer van toen opsnuiven in museum Histaruz: een oude ziekenhuisgang in de gebouwen van campus Sint-Rafaël, waar een veertiental voormalige ziekenhuiskamers werden ingericht in de authentieke stijl van de eerste helft van de 20ste eeuw.

De verloskamer, de ziekenhuiskeuken, het tandartskabinet, de prachtige apotheek vol oude flesjes en kruiden … Al wandelend door het museum, dat in 2010 de deuren opende voor het grote publiek, werd het verleden plots heel tastbaar. Tien jaar lang konden bezoekers hier aan de hand van duizenden voorwerpen, foto’s en documenten het verhaal van de Leuvense universitaire ziekenhuizen ontdekken.

De Histaruz-collectie vandaag

Wie bekend is met museum Histaruz vraagt zich wellicht af waar de uitgebreide historische collectie vandaag onderdak vindt. In maart 2020 zag UZ Leuven zich door de COVID-19-pandemie immers genoodzaakt het museum te sluiten, en later op het jaar – door de verdere ontwikkelingen van de nieuwe stadswijk op de Hertogensite – definitief te ontruimen. Na enkele tijdelijke omzwervingen langs diverse opslagplaatsen vond de Histaruz-collectie een voorlopige nieuwe thuis in een deel van het UZ Leuven-depot bij Hospital Logistics in Aarschot.

Het vele inpakken, verhuizen en weer uitpakken van de collectie liet zijn sporen na: van de vroegere, geordende structuur was niet zoveel sprake meer. Momenteel is een team van zo’n vijftien Histaruz-vrijwilligers druk bezig met het bekijken, sorteren, inventariseren en archiveren van ondertussen bijna 11.000 voorwerpen, instrumenten en apparaten en een 4.000-tal boeken, cursussen en andere documenten – samen dus zo’n 15.000 stuks. Zij worden hierin professioneel ondersteund door externe consultants en stafmedewerkers op vlak van erfgoedbeleid vanuit KU Leuven.

Histaruz-vrijwilliger Herman Verbruggen: “Met het vrijwilligersteam zijn we al vele jaren bezig met het verzamelen van allerhande objecten, van groot tot klein, gespreid over alle zorgverlenende instanties. Van veel voorwerpen weten we wat ze zijn en waar ze voor dienen, maar andere stukken zijn nog een raadsel, omdat er bijvoorbeeld belangrijke onderdelen ontbreken. Een arbeidsintensief werkje, dus!”

Waarderingsproject Histaruz: wie, wat, hoe?

De vele objecten uit de Histaruz-collectie maken zonder twijfel een belangrijk en interessant deel uit van het medisch erfgoed in Vlaanderen, omdat de collectie organisch groeide, samen met een UZ Leuven in volle ontwikkeling. Méér dan de moeite waard dus om alles netjes in kaart te brengen. Maar hoe waardevol is die collectie nu precies, en hoe belangrijk is het om alle objecten te bewaren en te archiveren? Om dat te achterhalen, stapt Histaruz in een waarderingsproject.

Ondersteuning van Erfgoedcel Leuven

Het waarderingsproject Histaruz is gestoeld op een breed samenwerkingsverband. Naast ondersteuning van de Dienst Academisch en Historisch Patrimonium van KU Leuven en het team achter het Vesaliusproject kan Histaruz rekenen op een nauwe samenwerking met Erfgoedcel Leuven, dat het project leidt. Waarom het zo belangrijk voor hen is om de collectie van Histaruz te waarderen, licht Rebecca Gysen, diensthoofd erfgoed en archief bij Stad Leuven, toe:

“Bij de Erfgoedcel hebben we voor de komende periode verschillende doelstellingen geformuleerd. Twee belangrijke thema’s zijn zorgerfgoed en erfgoedzorg. Enerzijds speelt Leuven een belangrijke rol als het aankomt op geneeskunde en medische zorg, en UZ Leuven is daar uiteraard een aanzienlijk onderdeel van. Voor de uitstraling van de stad Leuven naar de buitenwereld toe vinden we het essentieel dat het historisch medisch erfgoed van UZ Leuven dan ook bewaard wordt.”

“Anderzijds proberen we verschillende erfgoedorganisaties, waaronder de vrijwilligerswerking van Histaruz, te ondersteunen om een verantwoord beleid voor deze collectie uit te werken. Zo kan die collectie ook echt gebruikt worden en gebeurt er effectief iets mee. Wij helpen hen dus om zo goed mogelijk zorg te dragen voor het zorgerfgoed van Leuven, om het vervolgens zo goed mogelijk naar buiten te dragen.”

Breder kader: het beleidsplan van ETWIE

Bovendien past het waarderingsproject Histaruz ook in het beleidsplan van ETWIE – het Expertisecentrum voor Technisch, Wetenschappelijk en Industrieel Erfgoed. Dit expertisecentrum stelt zich als doel om een sterk en herkenbaar netwerk te vormen én te versterken rond medisch erfgoed in Vlaanderen en Brussel.

De initiatiefnemers van het waarderingsproject Histaruz vervullen een toonaangevende rol: de Histaruz-collectie is een van de eerste die zo grondig tegen het licht gehouden wordt. In de komende vijf jaar zal ETWIE een inventaris opmaken van álle medische collecties in Vlaanderen en Brussel, en ze naar waarde schatten. Het gaat om collecties van zowel universitaire en lokale ziekenhuizen, als van individuele artsen en specialisten. De collectie van Histaruz creëert dus een soort benchmark waarmee al deze collecties die nog volgen, vergeleken kunnen worden.

Verloop van het waarderingsproject

Voor UZ Leuven is het waarderingsproject een goede maatstaf om te bekijken wat de Histaruz-collectie waard is, zonder er een geldelijke waarde op te plakken. Maar hoe bepaal je nu precies de waarde van een object? Dat gebeurt het komende anderhalf jaar aan de hand van vijftien waarderingssessies, die maandelijks plaatsvinden in het depot in Aarschot.

Nils Roofthoofd, projectleider bij Erfgoedcel Leuven: “De collectie van Histaruz is opgebouwd volgens verschillende medische disciplines. Zo heb je een collectie cardiologie, een collectie tandzorg, een collectie oogziekten … Op die manier kan je die enorme hoeveelheid objecten en documenten afbakenen in groepen van gemiddeld twee- à driehonderd voorwerpen – met hier en daar uitschieters van meer dan duizend objecten, zoals de collectie apotheek of de collectie algemene heelkunde. Tijdens elke waarderingssessie komt één deelcollectie aan bod. Dat maakt het wat meer behapbaar.”

“Vervolgens hebben we een selectie van deelcollecties gemaakt die we zeker willen opnemen in het waarderingsproject, zoals ‘Anesthesie, intensieve geneeskunde en urgentiegeneeskunde’ en ‘Gynaecologie en verloskunde’. Enkel de stukken die digitaal geïnventariseerd zijn in Bynder – een softwaretoepassing voor online fotobeheer – komen in aanmerking voor de waardering.”

Nils Roofthoofd: “Voor ons is het belangrijk om de samenhang binnen een groep objecten te bekijken. Voor de waardering van een deelcollectie moeten we ons steeds afvragen: kunnen we het volledige plaatje scheppen of ontbreken er belangrijke zaken? In elke collectie heb je ook een ‘grijze massa’. Als je bijvoorbeeld een set van twintig gelijkaardige tangen hebt, gaan we die niet stuk voor stuk waarderen. We beschrijven die objecten dan als ‘de groep tangen’. Binnen een deelcollectie kijken we vooral naar dit soort interessante groepen, en welke verbanden er tussen die groepen bestaan.”

Op 15 december 2024, wanneer het project ten einde loopt, bundelt een gedrukt eindrapport alle waarderingen van de Histaruz-collectie. Een eindpunt is dit echter zeker en vast niet. Zo’n waarderingsproject is per slot van rekening een momentopname. Het is de bedoeling dat de online beschrijvingen voortdurend geactualiseerd en verbeterd worden, ook nadat het traject afgerond is.

Belang van de waardering voor Histaruz

Behalve projectleider Nils Roofthoofd van Erfgoedcel Leuven en een verslagnemer van ETWIE, zijn het vooral de vrijwilligers van Histaruz die zich tijdens de waarderingssessies over al die boeiende collecties buigen. Vanuit hun eigen professionele verleden zijn ze goed vertrouwd met de medische geschiedenis, en dat is nodig, bijvoorbeeld om te bepalen hoe belangrijk een object is binnen het medisch erfgoed. Hun achtergrondkennis wordt bij elke waardering aangevuld door een expert uit eigen huis – een emeritus van UZ Leuven in dat betrokken domein. Ook de reflectie van erfgoeddeskundigen vanuit KU Leuven is gegarandeerd.

Herman Verbruggen: “Van een aantal stukken weten we dat ze als museaal object van grote waarde zijn. Bekijk je de collectie in z’n totaliteit, dan is dat niet altijd even duidelijk. Zo hebben we een dertigtal beademingstoestellen, die wellicht uit verschillende periodes komen. Er zijn zelfs toestellen bij die uit de beginjaren van de anesthesie stammen. Maar zijn ze allemaal de moeite waard om te bewaren en tentoon te stellen aan het publiek? Om hier een weloverwogen beslissing in te nemen, speelt het waarderingsproject een niet te onderschatten rol. Al ben ik wel altijd van mening dat je nooit iets mag weggooien vooraleer je weet wat het is.”

De toekomst van museum Histaruz

Terwijl de vrijwilligers naarstig verder door de Histaruz-collectie ploegen, rijst de vraag: wanneer kan het brede publiek weer genieten van al die unieke stukken uit het UZ Leuven-erfgoed? Komt het Histaruz-museum in haar oorspronkelijke vorm terug, of brengt de toekomst een andere invulling voor de collectie?

Jan Verhaeghe, voormalig algemeen secretaris van UZ Leuven, licht toe: “Sinds een drietal jaren wordt er, op initiatief van KU Leuven en UZ Leuven, door een uitgebreid team intensief gewerkt aan de realisatie van een nieuw museum: het Vesaliusmuseum. Dit wordt een dynamisch en interactief beleveniscentrum dat bestaat uit vijf modules. In een eerste fase opent het museum in december 2025 de deuren in het voormalig Snijhuis en het anatomisch amfitheater van Helleputte, waar een bezoekerscentrum gehuisvest wordt. In het pathologisch instituut komt een permanente opstelling rond de levenscyclus en het menselijk lichaam. In een tweede fase komen op deze locatie ook thematische tentoonstellingen.” De drie gebouwen bevinden zich nabij de Minderbroederstraat, naast de opengemaakte Dijle, op de gerenoveerde Hertogensite.

“Het is de bedoeling dat het Vesaliusmuseum een interdisciplinair, modern museum over wetenschap, zorg en samenleving wordt. Vesalius neemt zijn publiek mee op een ontdekkingsreis naar kruisbestuivingen in de wereld van ziekte en gezondheid, wetenschap en innovatie, sociale en maatschappelijke vraagstukken – zonder de link met de actualiteit en de maatschappelijke relevantie uit het oog te verliezen. Verhalen en presentaties over het menselijk lichaam in al zijn aspecten, van geboorte tot dood, maken de samenhang tussen wetenschap, zorg en samenleving tastbaar.”

“In die context vormt het medisch erfgoed dat vandaag behartigd wordt door de Histaruz-vrijwilligers een belangrijke bron om op gevarieerde wijze uit te putten, zowel voor de vaste opstelling als voor de thematische, tijdelijke exposities en de atelierwerking rond het opengestelde depot. Om de werking van het museum te ondersteunen als ervaringsdeskundige, als gids of atelierbegeleider, zal het Vesaliusteam in de toekomst graag samenwerken met Histaruz.”